Założenia metodologiczne badania potrzeb kompetencyjnych firm funkcjonujących na obszarze BOF

1. Kontekst badawczy

Zdolność do znalezienia zatrudnienia, nazywana czasem „zatrudnialnością” lub „atrakcyjnością zatrudnieniową” (od angielskiego słowa „employability”), staje się kluczowym problemem rynku pracy absolwentów, także absolwentów kształcenia zawodowego.

Rynek pracy, na który wchodzą absolwenci jest coraz bardziej złożony i niestabilny, a wymagania stawiane potencjalnym wykonawcom pracy w większości zawodów, w tym również w tych o niższych wymaganiach kwalifikacyjnych, wykazują tendencję rosnącą. Z tego względu coraz częściej absolwenci mają problemy z rozpoczynaniem karier zawodowych, szczególnie w przypadku podejmowania pracy w zawodzie wyuczonym.

Z dotychczas przeprowadzonych badań przez BFKK (2014, Kształcenie zawodowe na terenie BOF) odnośnie szkolnictwa zawodowego wynika, iż kompetencje absolwentów szkół zawodowych z terenu BOF nie odpowiadają potrzebom rynku pracy.

Ponad 15% badanych absolwentów średnich szkół zawodowych i 40% absolwentów zasadniczych szkól zawodowych pozostawała bez pracy, zaś odsetek pracujących w wyuczonym zawodzie wynosi zaledwie 55%. Głównym powodem, dla którego absolwenci szkół zawodowych z terenu BOF nie wykonują pracy w swoim zawodzie był fakt, że nie znaleźli pracy w swoim zawodzie (80% wskazań badanych).

Z kolei jeśli popatrzymy na popytową stronę rynku pracy, to blisko jedna trzecia firm, które poszukiwały pracowników miała problemy ze znalezieniem osób o odpowiednich kwalifikacjach. Z badań wynika, iż najczęstszym powodem trudności rekrutacyjnych przedsiębiorstw BOF jest:

• brak osób z odpowiednim doświadczeniem (42%),
• chętnych do pracy (17%),
• lub posiadających pożądane kwalifikacje i umiejętności (17%).

Dlatego ważne staje się takie kształtowanie kompetencji mieszkańców BOF, w szczególności uczestników systemu kształcenia zawodowego, aby stale odpowiadały potrzebom istniejących i powstających miejsc pracy, przez co nastąpi wzrost zatrudnienia i dochodów mieszkańców. Podniesienie kompetencji do pracy uczestników systemu kształcenia zawodowego zapewni ich większą adaptacyjność na zmieniającym się rynku pracy.

Przedstawione informacje uzasadniają w pełni podjęty temat badawczy odnośnie do identyfikacji luk kompetencyjnych, zaś uzyskane dane oraz sformułowane rekomendacje należy uznać za odpowiedź na wyzwania stawiane na poziomie BOF, jak całego regionu podlaskiego.

2. Cele badawcze

Celem badań jest identyfikacja luk kompetencyjnych, która będzie podstawą dostosowania oferty edukacyjnej oraz systemu kształcenia zawodowego na obszarze Białostockiego Obszaru Funkcjonalnego do potrzeb pracodawców, ale także potrzeb edukacyjnych i aspiracji mieszkańców BOF, w szczególności aktualnych i przyszłych uczestników systemu kształcenia zawodowego BOF.

Osiągnięcie tego celu wymaga identyfikacji luki kompetencyjnej na pięciu poziomach:

1. zawodów – w zakresie analizy podaży i popytu na zawody – analogicznie do rankingów zawodów nadwyżkowych i deficytowych oraz prognoz w zakresie zawodów przyszłości BOF;
2. kwalifikacji – w zakresie analizy popytu na poszczególne kwalifikacje, ukazując braki kompetencyjne osób posiadających dany zawód w zakresie określonych kwalifikacji składających się na ten zawód lub nowych kwalifikacji wykraczającej poza ten zawód w systemie kształcenia (zgodnie z istniejącą podstawą programową) w sytuacji, gdy pracodawca zatrudniając w danym zawodzie wymaga dodatkowych kwalifikacji pracowników (wielozawodowe stanowiska pracy), jednak w zakresie węższym, niż wynikającym z połączenia dwóch całych zawodów. Analiza wymaga konsultacji oświatowych standardów kwalifikacji (tj., efektów kształcenia i treści programowych dla każdej kwalifikacji) z pracodawcami BOF, kreującymi konkretne stanowiska pracy w wymiarze doraźnym i rozwojowym;
3. umiejętności – w zakresie analizy popytu na umiejętności, czyli elementy kwalifikacji zgodnie z systemem kwalifikacji w systemie oświaty. Analiza popytu na umiejętności, rozumiane jako część kwalifikacji wymaga wnikliwej analizy i opisu stanowisk pracy charakterystycznych dla BOF i dostępnych w BOF z zaangażowaniem osób wykonujących pracę na tych stanowiskach – pracowników i mistrzów rozumiejących procesy pracy w konkretnym środowisku pracy, współpracujących z nauczycielami zawodu oraz instruktorami praktycznej nauki zawodu, rozumiejących efekty kształcenia dla poszczególnych kwalifikacji wymaganych przez dane środowisko pracy;
4. czynności – w zakresie analizy i opisu czynności/zadań zawodowych składających się na umiejętności zawodowe (adekwatne do Kursów Umiejętności Zawodowych), z których z kolei składają się kwalifikacje zawodowe (adekwatne do Kwalifikacyjnych Kursów Zawodowych). Czynności zawodowe, ze względu na swój praktyczny i analityczny, podstawowy charakter kształtowane są tylko i wyłącznie w środowisku pracy poprzez wykonywanie tych czynności z możliwością pomiaru ich efektu, dlatego też najlepszą formą edukacyjną w tym wymiarze Luki Kompetencyjnej są praktyki i staże, których program składany jest z wybranych czynności adekwatnie do realnego „potencjału edukacyjnego” firmy przyjmującej na staż (wyposażenie stanowiska edukacyjnego, narzędzia i urządzenia, procesy technologiczne i wytwórcze);
5. profesjonalizacji – w zakresie analizy popytu na uprawnienia specjalistyczne niezbędne do wykonywania pracy w konkretnych środowiskach pracy, wynikające z postępu technologicznego oraz określonych wymogów prawa czy bezpieczeństwa pracy, a wykraczające poza katalog umiejętności składających się na konkretną kwalifikacje. Zgodnie z najnowszymi modelami kształcenia praktycznego identyfikowanymi w Europie, Dualny System Kształcenia powinien być systematycznie uzupełniany poprzez kursy specjalistyczne, dotyczące uprawnień do stosowania wybranych technologii czy obsługi urządzeń.

Wyniki badań pozwolą na osiągniecie następujących celów szczegółowych, pozwalających na wypracowanie corocznych rekomendacji, których adresatem będą:

• szkoły zawodowe – w zakresie modernizacji dotychczasowych kierunków kształcenia, jak i otwierania nowych kierunków w ramach programów rozwojowych szkół zawodowych oraz Wojewódzka Rada Rynku Pracy, opiniująca plany poszczególnych szkół zawodowych w zakresie nowo uruchamianych kierunków kształcenia (efekt badania Luki Kompetencyjnej na poziomie zawodów);
• placówki kształcenia ustawicznego – w zakresie KKZ i KUZ wraz ze standardem edukacyjnym i egzaminacyjnym KUZ – roczna oferta KKZ i KUZ (efekt badania Luki Kompetencyjnej na poziomie kwalifikacji i umiejętności);
• firmy – w zakresie dualnego systemu kształcenia poprzez programy staży zawodowych i praktyk z zastosowaniem wystandaryzowanych 243 czynności zawodowych dostępnych na module e-Staży oraz bazą danych 100 partnerów edukacyjnych (firm realizujących staże). Powstanie roczna – wakacyjna i zimowa oferta staży i praktyk (efekt badania Luki Kompetencyjnej na poziomie czynności zawodowych);

Z kolei efektem badania Luki Kompetencyjnej na poziomie uprawnień i profesjonalizacji wykraczającej poza ramy kwalifikacji szkolnych (Poziom 5 Luki Kompetencyjnej BOF) będzie wypracowany katalog kursów specjalistycznych i uprawnień specjalistycznych dla poszczególnych 9 branż lub zawodów  – roczna oferta kursów w ramach trzeciego filaru edukacji zawodowej BOF.

Przyjęta koncepcja badania luki kompetencyjnej na pięciu poziomach stanie się także podstawą do optymalizacji systemu kształcenia na obszarze BOF, poprzez dopasowanie formy kształcenia zawodowego do poziomu i szczegółowości zdiagnozowanej luki kompetencyjnej.

Podejście to zwiększy efektywność kształcenia zawodowego poprzez skuteczniejsze zarządzanie procesem edukacji w kontekście kosztów edukacji i czasu jej trwania. W ten sposób system ma szanse stać się elastyczny, precyzyjnie reagujący na zdiagnozowane potrzeby rynku oraz faktyczną podaż kompetencji, kreowaną przez absolwentów szkół zawodowych.

3. Zakres badania

Realizacja celu badania skłania do prowadzenia badań corocznie – w 5 edycjach w latach 2017-2021 – na próbie 120 firm i 600 pracowników na obszarze Białostockiego Obszaru Funkcjonalnego (miasto Białystok, gm. Choroszcz, gm. Czarna Białostocka, gm. Dobrzyniewo Duże, gm. Juchnowiec Kościelny, gm. Łapy, gm. Turośń Kościelna, gm. Wasilków, gm. Zabłudów, gm. Supraśl).

Ze względu na tak określony cel badawczy  należy dokonać celowego doboru firm według kryterium reprezentatywności próby w wymiarze gospodarczym i strategicznym (udział poszczególnych branż w gospodarce BOF oraz w strategicznych kierunkach rozwoju BOF i regionu), z uwzględnieniem ośmiu obszarów kształcenia zawodowego (zgodnie z projektem rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 2017 roku odnośnie do Podstawy Programowej Kształcenia w Zawodach), takich jak:

1. administracyjno-usługowy (AU),
2. budowlany (BD),
3. elektryczno-elektroniczny (EE),
4. mechaniczny i górniczo-hutniczy (MG),
5. rolniczo-leśny z ochroną środowiska (RL),
6. turystyczno-gastronomiczny (TG),
7. medyczno-społeczny (MS),
8. artystyczny (ST).

Podstawą celowego doboru firm do badania będzie baza firm REGON, będąca w dyspozycji Białostockiej Fundacji Kształcenia Kadr, zaś źródłem uzupełniającym będzie książka teleadresowa typu „Panorama Firm”.

Zastosowano następujące kryteria doboru grupy docelowej:

• potencjał zatrudnieniowy firm (najwieksze firmy z branży),
• wystepowanie kierunków nauczania w szkołach BOF,
• inne jak np. struktura terytorialna i wielkościowa.

4. Metody badawcze

W badania potrzeb kompetencyjnych firm na terenie BOF zostaną wykorzystane zróżnicowane narzędzia i metody badawcze, dostosowane do pięciu poziomów luki kompetencyjnej.

Na poziomie zawodów zostanie przeprowadzona:

• analiza Desk Research danych rynku pracy;
• badania PAPI (lub telefoniczne CATI, internetowe CAWI) pracodawców;
• Desk Research ofert pracy, agencji zatrudnienia i pośrednictwa pracy

z udziałem doradców zawodowych, pośredników pracy i specjalistów rynku pracy.

Na poziomie luki kompetencyjnej kwalifikacji, umiejętności i czynności zawodowych zostaną przeprowadzone wywiady z pracodawcami, pracownikami, mistrzami zawodu, brygadzistami, kierownikami, menedżerami liniowymi, przełożonymi na konkretnych stanowiskach pracy, z udziałem Doradców Kompetencji.

Luka kompetencyjna na poziomie czynności identyfikowana będzie dodatkowo poprzez wywiady pogłębione, opisy i rejestrowane próbki pracy z konkretnych stanowisk pracy, z udziałem:

• pracowników wykonawczych,
• czeladników i mistrzów w zawodzie,
• instruktorów praktycznej nauki zawodu,
• nauczycieli zawodu, z doświadczeniem w tworzeniu programów nauczania i efektów kształcenia,
• doradców zawodowych, z doświadczeniem w tworzeniu zasobów informacji zawodowej,
• oraz e-edukatorów i metodyków w zakresie tworzenie podręczników i e-podręczników oraz pakietów edukacyjnych do nauki zawodu.

Na poziomie profesjonalizacji i kursów specjalistycznych, dających dodatkowe kompetencje wykraczające poza kwalifikacje niezbędne na stanowisku pracy, luka kompetencyjna będzie identyfikowana poprzez wywiady grupowe FGI (Focus Group Interview) z przedstawicielami:

• branż,
• klastrów,
• organizacji pracodawców,
• z udziałem nauczycieli zawodu,
• oraz instytucji szkoleniowych i kształcenia ustawicznego.